Tαξική δομή, πολιτικό υποκείμενο και ρήξη ενόψει της «έντιμης συμφωνίας»
του Θανάση Αλεξίου, Kαθηγητή Κοινωνιολογίας/Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Αφού πρώτα δείξουμε πως δομούνται οι κοινωνικές τάξεις στα δύο βασικά ταξικά μοντέλα (K. Marx, M. Weber) θα εξετάσουμε την ταξική δομή της ελληνικής κοινωνίας, η δυναμική της οποίας είναι που προσδιορίζει σε τελική ανάλυση την διαπραγματευτική ικανότητα της χώρας έναντι των δανειστών. Σε κάθε περίπτωση η ρήξη με τους δανειστές προϋποθέτει μια συμπαγή ταξική-λαϊκή βάση και ένα πολιτικό υποκείμενο που θα αντλεί από εδώ νομιμοποίηση και κύρος ώστε αυτή να μην εξελιχτεί σε μπλόφα και πολιτικό τυχοδιωκτισμό.
Στις κοινωνικές επιστήμες αλλά και στις άλλες επιστημονικές πειθαρχίες χρησιμοποιούμαι αναλυτικές (μεθοδολογικές) κατηγορίες, προϊόν της γνωστικής διεργασίας (γνωστικό αντικείμενο) για να εξηγήσουμε (ή «ερμηνεύσουμε») την πραγματικότητα (φυσικό αντικείμενο). Συνεπώς είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τις (μετα)θεωρητικές προκείμενες μιας αναλυτικής κατηγορίας (δηλαδή τη θεωρητική τους βάση) καθώς έτσι γνωρίζουμε και το πεπερασμένο της ώστε η πραγματικότητα να μην διαφεύγει της μεθόδου και η ανάλυση να εκπίπτει με τη σειρά της σε ιδεολογία. Μια τέτοια αναλυτική κατηγορία είναι αυτή των «κοινωνικών τάξεων». Oι κοινωνικές τάξεις συγκροτούνται εκεί που παράγεται ο κοινωνικός πλούτος και αποσπάται-ιδιοποιείται το κοινωνικό υπερπροϊόν (πλεόνασμα), πράγμα που παρατηρούμε και δια γυμνού οφθαλμού (ανισότητες εισοδήματος, ανισότητες υγείας, ανισότητες εκπαίδευσης, ανισότητες στέγασης κ.λπ). Στις κοινωνίες της μισθωτής εργασίας αλλά και της ανεργίας (η οποία προκαλείται από τον τρόπο κοινωνικής οργάνωσης της εργασίας), όπως είναι η ελληνική, το κοινωνικό υπερπροϊόν παίρνει τη μορφή, -στις προκαπιταλιστικές (φεουδαρχικές) κοινωνίες το κοινωνικό υπερπροϊόν (αγροτικό πλεόνασμα) αποσπάται μέσω της δεκάτης (Οθωμανική Αυτοκρατορία) ή της αγγαρείας (δουλοπαροικία στο κλασσικό φεουδαλισμό)-, της απλήρωτης εργασίας (υπερεργασία/υπεραξία). Και έτσι εξηγείται η συσσώρευση του κεφαλαίου και η αναπαραγωγή των επιχειρήσεων (κεφάλαιο). Εδώ πάνω και ανάλογα με τη θέση και τη σχέση στο σύστημα παραγωγής και οργάνωσης της εργασίας αρθρώνονται μεγάλες κοινωνικές ομάδες που τις ονομάζουμε κοινωνικές τάξεις με κυρίαρχες την αστική και την εργατική τάξη. Από τη μια είναι η εργατική τάξη που παράγοντας τον κοινωνικό πλούτο, παράγει την αξία για να αναπαραχθεί η ίδια (μισθός) αλλά και την υπεραξία (απλήρωτη εργασία/υπερεργασία) ώστε να αναπαραχθεί το κεφάλαιο (συσσώρευση). Από την άλλη είναι η αστική που ιδιοποιείται το κοινωνικό υπερπροϊόν (υπερεργασία/υπεραξία). Αντιλαμβάνεται ο καθένας πως εδώ έχουμε εκμεταλλευτικές σχέσεις, καθώς το παραπάνω της μίας τάξης (αστικής), όπως θα δούμε αμέσως μετά, λείπει (έχει υφαρπαχθεί) από την άλλη τάξη (εργατική). Οι ενδιάμεσες τάξεις (μικροαστικά στρώματα κ.λπ.), βρίσκονται, κυρίως σε περιόδους κρίσης, σε μια φθίνουσα πορεία και εκπίπτουν κοινωνικά, γίνονται δηλαδή εργάτες, γεγονός που επιβεβαιώνει το μαρξικό σχήμα για την γενίκευση της προλεταριοποίησης/μισθωτοποίησης (στην Ελλάδα περίπου του 80% ζουν από εξαρτημένη εργασία) και την κοινωνική πόλωση.
Αντίθετα από τον K. Marx, στον M. Weber, οι κοινωνικές τάξεις δομούνται στη σφαίρα της αγοράς, στη σφαίρα κυκλοφορίας των αγαθών (διανομή, κατανάλωση κ.λπ.). Ο ίδιος ο M. Weber αλλά και νεοβεμπεριανές προσεγγίσεις βλέπουν εδώ να διαμορφώνεται μια κοινωνική διαστρωμάτωση με βάση τους τρόπους ζωής («κλειστές ομάδες») ή, τις καταναλωτικές πρακτικές που επέχουν θέση πρακτικών διάκρισης (όπως P. Bourdieu). Βεβαίως στο βεμπεριανό ταξικό μοντέλο η αγορά γίνεται αντιληπτή ως εξουσιαστική δομή και έτσι η εξουσία γενικά (η διαπραγματευτική δύναμη στην αγορά, η πολιτική εξουσία κ.ο.κ.) αλλά και η εξουσία στην εργασιακή διαδικασία, όπως συμβαίνει στην νεομαρξιστική θέση του αμερικανού κοινωνιολόγου E.O. Wright, αναδεικνύεται σε οικουμενικό μέσο, σε πεδίο δόμησης των κοινωνικών υποκειμένων (κοινωνικές τάξεις). Ωστόσο από τη στιγμή που αυτή η διαδικασία αποκόβεται από τις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής και αυτονομείται, ο κίνδυνος να δούμε τις ταξικές θέσεις (των ατόμων) ως σχέσεις εξουσίας («αυτονομία της πολιτικής έναντι της οικονομίας» κ.λπ.), ή, ακόμη και να διολισθήσουμε σε μια ουσιοκρατική αντίληψη για την εξουσία (ως η εξουσία να έχει δικά της συμφέροντα ανεξάρτητα από αυτά των κοινωνικών τάξεων), όπως στον M. Foucault, είναι υπαρκτός.
Παρουσιάσαμε εν συντομία τα δύο βασικά ταξικά μοντέλα. Ανάλογα λοιπόν με το μοντέλο που θα υιοθετήσουμε έχουμε διαφορετικά κοινωνικά υποκείμενα όσον αφορά το εύρος, την δυναμική και τις δυνατότητες τους. Αυτό αφορά πολύ περισσότερο τα πολιτικά κόμματα, καθώς ανάλογα με την κοινωνική τους βάση μπορούμε να γνωρίζουμε, αφήνοντας στην άκρη τον διάχυτο βουλησιαρχισμό, τι μπορούν να κάνουν και μέχρι που μπορούν να φτάσουν; Συνεπώς ένα κοινωνικό υποκείμενο (κοινωνική στρώμα) που συγκροτείται στη σφαίρα διανομής και κυκλοφορίας των αγαθών και στη σφαίρα αναπαραγωγής (όπως τα μεσαία στρώματα) δεν μπορεί εκ των πραγμάτων να υπερβεί και να θέσει το ζήτημα στη σφαίρα παραγωγής, στη σφαίρα που παράγεται ο κοινωνικός πλούτος.
Χωρίς να έχουμε ακόμη επεξεργασμένα στοιχεία για την κοινωνική βάση του ΣΥΡΙΖΑ και παρόλο που η εκλογική βάση δεν είναι το ίδιο πράγμα με την κοινωνική βάση, μπορούμε να πούμε πως στις εκλογές της 25ης Ιανουαρίου 2015 έχουμε μια κοινωνική συμμαχία των μεσαίων στρωμάτων με ευρύτερα λαϊκά στρώματα. Τα αιτήματα εδώ (κυρίως θεσμικής τάξης) προσδιορίζονται από τα μεσαία στρώματα, καθώς ο Συνασπισμός ή, ο ΣΥΡΙΖΑ ως πολιτικό υποκείμενο αποτελούσε μέχρι πριν δύο χρόνια το κατ’ εξοχή κόμμα των μεσαίων στρωμάτων (πανεπιστημιακοί, εκπαιδευτικοί, ελεύθεροι επαγγελματίες κ.λπ.) ενώ στις εκλογές της 25ης Ιανουαρίου εμφανίζεται ως το πρώτο κόμμα σε εκλογείς με υψηλό μορφωτικό κεφάλαιο (19,2% ΣΥΡΙΖΑ, έναντι 14,5% ΝΔ). Αντίστοιχα υψηλά είναι τα ποσοστά του ΣΥΡΙΖΑ στους ελεύθερους επαγγελματίες και τους αυτοαπασχολούμενους, μέρος των οποίων εντάσσονται στα μεσαία στρώματα (γιατροί, μηχανικοί, δικηγόροι κ.ά.) Εδώ ο ΣΥΡΙΖΑ προσελκύει το 36,9%, έναντι 24,9% της ΝΔ. (βλ. Kapa Research, Βήμα της Κυριακής 1 Φεβρουαρίου 2015). Εξάλλου η «ριζοσπαστικοποίηση» μεγάλου μέρους της εκλογικής βάσης του ΠΑΣΟΚ του 2009 (εξαιτίας του μνημονίου) με την αντίστοιχη πολιτική μετατόπιση του ΣΥΡΙΖΑ προς το «κοινωνικό κέντρο», καθιστά τον δεύτερο κύριο εκφραστή αυτής της κοινωνικο-πολιτικής συνάρθρωσης. Εκ των πραγμάτων αυτή η κοινωνική βάση στη συγκεκριμένη σχέση πολιτικής εκπροσώπησης δεν μπορεί να σηκώσει, εκτός «ατυχήματος», πέρα από μία «έντιμη συμφωνία», όπως εξάλλου έχει αποδεχτεί στις 20 Φεβρουαρίου 2015 (ουσιαστικά συνέχιση του μνημονίου με άλλους όρους), ούτε μια στάση πληρωμών προς τους δανειστές (όπως έκανε ο Βενιζέλος το 1932), ούτε την αλλαγή νομίσματος. Αλλιώς θα πρόκειται για πολιτικό τυχοδιωκτισμό. Να υπενθυμίσουμε εδώ ότι η Ιταλία, η Ισπανία, ακόμη και η Γερμανία (Ατζέντα 2010) εκπληρώνουν, παρόλο που δεν έχουν μνημόνιο, αντίστοιχους δημοσιονομικούς όρους, όπως εξάλλου προσδιορίζεται στις ευρωπαϊκές συνθήκες (Συνθήκη Μάαστριχ κ.ά.). Σε τελική ανάλυση οι δανειστές δεν νοιάζονται μόνο για τα λεφτά τους αλλά προασπίζουν και ένα συγκεκριμένο ταξικό μοντέλο, συστατικό μέρος του οποίου είναι η υποτίμηση της εργασίας (ανεργία, επισφαλής απασχόληση, ενοικιαζόμενη εργασία κ.ά.). Και αυτός είναι ο κύριος λόγος που δεν κάνουν πίσω. Γενικότερα πολιτικά αιτήματα (αλλαγή νομίσματος, παραγωγική ανασυγκρότηση, ανακατανομή πλούτου, διαγραφή χρέους κ.ά.), -ακόμη και αποκατάσταση των μεσαίων στρωμάτων στην κατάσταση του 2009- δηλαδή (νεο)κεϋνσιανές πολιτικές, απαιτούν άλλες κοινωνικές συμμαχίες, πρωτίστως όμως την εμβάθυνση της κοινωνικής συμμαχίας των μεσαίων στρωμάτων (που εμφανίζονται στη σφαίρα κυκλοφορίας και αναπαραγωγής) με την εργατική τάξη (σφαίρα παραγωγής).
Θα έρθουμε τώρα στη ταξική δομή της ελληνικής κοινωνίας, καθώς από εδώ εξαρτάται η δυναμική των πολιτικών υποκειμένων, επομένως και η διαπραγματευτική βάση της χώρας. Εντούτοις κάνει νόημα να διευκρινίσουμε ότι η ταξική δομή δεν είναι το ίδιο πράγμα με την κοινωνική διαστρωμάτωση. Στην πρώτη περίπτωση (ταξική δομή) τα κριτήρια είναι ποιοτικά (σχέση και θέση στο σύστημα παραγωγής και εργασίας) ενώ στη δεύτερη (κοινωνική διαστρωμάτωση) αυτά είναι ποσοτικά-περιγραφικά (εισόδημα, εκπαιδευτικό επίπεδο, πολιτισμικό κεφάλαιο κ.ο.κ). Η δεύτερη έννοια (κοινωνική διαστρωμάτωση) γίνεται προβληματική καθώς αν δεν εισάγουμε ποιοτικά κριτήρια, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε που και πότε αρχίζει και τελειώνει σε ένα συνεχές διαστρωμάτωσης (ανισοτήτων) μια κοινωνική τάξη. Έτσι όμως περιπίπτουμε σε ένα νομιναλισμό ενώ η έννοια της κοινωνικής τάξης χάνει την αναλυτική της ικανότητα.
Μεσούσης της κρίσης, σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της ΕΣΥΕ και έχουν επεξεργαστεί από τον Σ. Σακελλαρόπουλο (Σ. Σακελλαρόπουλος, Σ. (2013). Κρίση και κοινωνική διαστρωμάτωση στην Ελλάδα του 21ου αιώνα. Αθήνα:Τόπος) μερίδες της ελληνικής αστικής τάξης και του διευθυντικού στρώματος της μεσαίας τάξης (διευθυντές και κρατικοί γραφειοκράτες), δηλαδή το ένα 10% του πληθυσμού, αύξησε σύμφωνα με την Credit Suisse τον πλούτο που κατέχει φτάνοντας από 48,6% το 2007, στο 56,1%, το 2014 (Global Wealth Report 2014:33). Την ίδια περίοδο περίπου, από το 2009 έως το 2014 η εργατική τάξη αυξάνεται από 49,1% του πληθυσμού στο 55,3% και έτσι η μισθωτή εργασία, και παρά την μικρή συρρίκνωση των μεσαίων στρωμάτων κατά 4,2 εκατοστιαίες μονάδες που προλεταριοποιείται, φτάνει το 80,6% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού. Όπως μόλις αναφέραμε τα μεσαία στρώματα (κάτοχοι μορφωτικού κεφαλαίου, ειδικών εργασιακών δεξιοτήτων κ.λπ.) μειώνονται από 29,5% (2009) σε 25,3% (2014). Στο 27,8% των ανέργων (που είναι εργασιακή δύναμη που αργεί και συμπιέζει τους μισθούς συμβάλλοντας στην κοινωνική πειθάρχηση των εργαζομένων) το 18,4% είναι μέλη της εργατικής τάξης και το 9,4% μέλη των μεσαίων στρωμάτων. Η αστική τάξη (η τάξη που κατέχει ή, ελέγχει τις επιχειρήσεις βιομηχανικών προϊόντων και υπηρεσιών), δηλαδή τα μέσα παραγωγής, μειώνεται από 3,2% (2009) σε 2,8% (2014). Αυτό οφείλεται όμως στη συγκεντροποίηση της παραγωγής και στη δημιουργία μονοπωλιακών ομίλων (τράπεζες, αγροτοβιομηχανικά συμπλέγματα, μεταφορές, επικοινωνίες, πετρέλαια, βιομηχανίες τροφίμων, ασφαλιστικοί οργανισμοί, κατασκευές κ.λπ.) ενώ μειώνονται και τα μικροαστικά στρώματα (βιοτέχνες, αυτοαπασχολούμενοι κ.λπ.) από 7,3% (2009) σε 6,9% (2014).
Αυτό που διαπιστώνουμε είναι ότι η ελληνική κοινωνία διαθέτει μια σύγχρονη ταξική δομή, η εργασία έχει κοινωνικοποιηθεί (η τάξη των μισθωτών που συναποτελεί τον «συλλογικό εργάτη» περιλαμβάνει το 80% του πληθυσμού) και μπορεί να δώσει την κοινωνικο-ταξική βάση για οποιαδήποτε διαπραγμάτευση, ρήξη, ακόμη και ανατροπή, εφόσον βεβαίως το πολιτικό υποκείμενο, -καθώς τέτοια εγχειρήματα δεν γίνονται με «νομάδες» ή, με το «πλήθος» όπως υποστηρίζει ο Α. Νegri κ.ά.-, ήταν σε θέση να συμπήξει την αναγκαία κοινωνική συμμαχία της εργατικής τάξης με τα μεσαία και λαϊκά στρώματα. Με αυτή την ταξική δομή και τις παραγωγικές δυνατότητες που εδώ εμπερικλείονται (τις οποίες μια τέτοια κοινωνική συμμαχία μπορεί να απελευθερώσει) σχετικοποιούνται ζητήματα νομισματικής τάξης κ.λπ., καθώς το κοινωνικό εύρος και η κοινωνική της δυναμική θα υπερέβαινε κατά πολύ συγκυριακές δεσμεύσεις και εκβιασμούς, θέτοντας το ζήτημα στην καρδιά του προβλήματος, που δεν είναι άλλο από τον τρόπο με τον οποίο μια κοινωνία οργανώνει την παραγωγή και τη διανομή του κοινωνικού πλούτου.
πηγή: alfavita.gr
Posted in: 
