Οι Τσάμηδες στο δελτίο ειδήσεων

Αρθρογράφος: 
Σταύρος Καλλώνης

Στο κεντρικό δελτίο ειδήσεων  του τηλεοπτικού σταθμού  Alfa, στις 22/5, παρουσιάστηκε το θέμα της συμμετοχής στην αλβανική κυβέρνηση του προέδρου του εθνικιστικού κόμματος PDIU, των Τσάμηδων.

Χωρισμένο ουσιαστικά σε δύο μέρη το ρεπορτάζ, συνοδευόμενο και από μια συνέντευξη του καθηγητή στο Πάντειο Πανεπιστήμιο κ. Κ. Φίλη, ανέδειξε στο  πρώτο μέρος μια σειρά από ζητήματα που αφορούν την εξωτερική πολιτική και τις σχέσεις των δύο χωρών.

Το άλλο μέρος του ρεπορτάζ, προσπάθησε να αποτυπώσει μέρος των ιστορικών γεγονότων που αφορούν την παρουσία των Τσάμηδων στο χώρο της Θεσπρωτίας κυρίως και της Πρέβεζας. Το πρώτο μέρος δεν μου επιτρέπουν οι γνώσεις μου να σχολιάσω. Το δεύτερο όμως αυτό της ιστορική προσέγγισης, με βεβαιότητα μπορώ να πω ότι αποτελεί  στρέβλωση της ιστορικής πραγματικότητας που υπηρετεί την εθνικιστική ελληνική προπαγάνδα για το θέμα.

Η κ. Πρέντζα, αφού μας πληροφορεί με βεβαιότητα ότι πρόκειται για Μουσουλμάνους Αλβανούς (πρόκειται για γηγενή πληθυσμό με γλώσσα αλβανική προφορικής παράδοσης), με ανιστόρητο λόγο, συνεχίζει, μιλώντας για την καταστροφή του «χωριού» Παραμυθιά (πρόκειται για ιστορική κωμόπολη), από τους Τσάμηδες στις 29 Σεπτέμβρη. Λέει χαρακτηριστικά προκαλώντας τρόμο σε όποιον αγνοεί τα γεγονότα «…στις 29 Σεπτέμβρη του ’43, σπέρνουν τον τρόμο και τον θάνατο στην Παραμυθιά. Το χωριό παραδίδεται στις φλόγες, 49 άνθρωποι σφαγιάζονται, ανήλικοι, παιδιά, πατέρας και γιός…». Από τα παραπάνω μόνο το 29 Σεπτέμβρη ισχύει. Τα άλλα όλα είναι συνειδητά ψεύδη ή έλλειψη ιστορικής γνώσης. Η Παραμυθιά δεν παραδόθηκε στις φλόγες στις 29 Σεπτέμβρη. Οι Γερμανοί την περίοδο αυτή εφαρμόζουν τη σκληρή γραμμή των αντιποίνων. Στις 10 Σεπτέμβρη του 1943 ο Στρατηγός Lanz, Διοικητής των γερμανικών δυνάμεων στην Ήπειρο, ανακοινώνει: «Πάσα απόπειρα κατά της ακεραιότητας εναντίον Γερμανού στρατιώτου συνεπάγεται το θάνατο δέκα Ελλήνων πολιτών». Η αφορμή δίνεται όταν ένα απόσπασμα ανίχνευσης εδάφους της 631 μοίρας ελαφρού πυροβολικού, βρίσκεται έξω από την Παραμυθιά στην περιοχή Σκάλα. Εκεί δέχεται επίθεση από αντάρτικο τμήμα και σκοτώνονται 5 στρατιώτες και 1 αξιωματικός. Οι Γερμανοί με διάφορους τρόπους συλλαμβάνουν 60 άτομα. Από αυτούς οι 11 είναι χωρικοί οι οποίοι συλλαμβάνονται, πιθανώς, καθώς πήγαιναν στο παζάρι της Παραμυθιάς ανήξεροι και εκτελούνται επιτόπου. Οι υπόλοιποι 49 είναι από την Παραμυθιά.

Σταύρος Καλλώνης

Η συμμετοχή των Τσάμηδων στην εκτέλεση των 49 πολιτών από τα γερμανικά κατοχικά στρατεύματα, (υπήρχε μόνο ένας ανήλικος, ο Σπύρος Νικ. Μπάρμπας, γιος του έμπορου Νικόλαου Γεωργ. Μπάρμπα, από το Πόποβο, επίσης εκτελεσμένος) από όλες τις κοινωνικές τάξεις της πόλης, έγκειται όχι στην ευθύνη της εκτέλεσης ως πράξη, αλλά πιθανώς στο γεγονός της σύνταξης του καταλόγου των ονομάτων. Η σύνταξη του καταλόγου φέρεται να έχει υποδειχθεί από  επιφανείς Τσάμηδες της Παραμυθιάς και ειδικότερα από τον ίδιο το Μαζάρ Ντίνο, οι δε συλλήψεις γίνονται με τη βοήθεια Τσάμηδων της ΞΙΛΙΑ και της ΤΖΑΝΤΑΡΜΕΡΙΑΣ.
Λίγο παρακάτω μπλέκει με μια προφορική μαρτυρία τα γεγονότα που συνέβησαν ενάμιση μήνα πριν και πράγματι χαρακτηρίστηκαν από βιαία συμπεριφορά των Τσάμηδων στην περιοχή. Το καλοκαίρι του 1943, η επιτυχία του συμμαχικού σχεδίου παραπλάνησης περί απόβασης των συμμάχων στα παράλια του Ιονίου, αναγκάζει τις γερμανικές αρχές να πραγματοποιήσουν την επιχείρηση «Αύγουστος» στην περιοχή του Φαναρίου, 40 χιλιόμετρα μακριά από την Παραμυθιά στην εύφορη πεδιάδα του Αχέροντα τότε και σήμερα.
Η αναποτελεσματικότητα των Ιταλών στον περιορισμό των αντάρτικων ομάδων στην περιοχή και η εκκαθάριση του χώρου από τους αντάρτες, αναγκάζει τους Γερμανούς σε ευρείας κλίμακας εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, από την Ηγουμενίτσα, την Πρέβεζα και την  Παραμυθιά προς το Φανάρι. Η επιχείρηση δεν ήταν καθόλου τυχαία επιλεγμένη. Η κατάληψη του κάμπου του Φαναρίου οχύρωνε τα παράλια από μια αποβατική προσπάθεια των συμμάχων, απέτρεπε  τη βοήθεια που στέλνανε οι Βρετανοί, έδινε μια βάση εφοδίων για την επίλυση των επισιτιστικών αναγκών των κατοχικών στρατευμάτων, ενώ θα στερούσε τους αντάρτες από αυτό το πλεονέκτημα.
Το ρεπορτάζ κλείνει με δύο ακόμη ανακρίβειες. Έτσι μας πληροφορεί ότι «οι Τσάμηδες όταν οι Γερμανοί ηττήθηκαν, διέφυγαν στην Αλβανία για να γλιτώσουν τις συνέπειες της δικαιοσύνης,» και η αριθμητική ακροβασία ότι «…1930 (σ.σ. Τσάμηδες) δικάστηκαν από τα δικαστήρια δωσίλογων στα Γιάννενα, …ο πληθυσμός ήταν 19.000 και συνεπώς … το 1/10 του πληθυσμού ήταν δωσίλογοι.».
Τα πράγματα όμως είναι διαφορετικά. Οι Τσάμηδες διώχθηκαν βιαία από τις εστίες τους (μόνο κάποιοι από τις οικονομικές ελίτ και κάποιοι κακοποιοί φυγόδικοι διέφυγαν στην Αλβανία πριν τα γεγονότα που ακολούθησαν) από τον Ιούλιο του 1944 μέχρι το Σεπτέμβρη, από τις δυνάμεις των ΕΟΕΑ του στρατηγού Ζέρβα που εφάρμοσαν τη λογική της συλλογικής ευθύνης. Όσο για το 19.000 μέχρι σήμερα ο αριθμός του πληθυσμού δεν έχει συμφωνηθεί από την πανεπιστημιακή κοινότητα, στην οποία πρέπει η κ. Β. Πρέντζα πριν τα ρεπορτάζ της να απευθυνθεί. Δεν θα αναφερθώ βέβαια και σε άλλα ζητήματα, όπως του τι χαρακτήρα είχε η εκδίωξη, ή του ποιοι και πώς καταδικάστηκαν ως δωσίλογοι.
Είναι σαφές ότι τέτοια ρεπορτάζ ενισχύουν τους εθνικισμούς στα Βαλκάνια και καλό θα ήταν να μην παρουσιάζονται ως αφηγήματα ενίσχυσης αυτών. Η Βαλκανική έχει μεγάλη ιστορική εμπειρία η οποία μπορεί να αξιοποιηθεί σε μια κατεύθυνση συνύπαρξης ειρηνικής των λαών. Η γλώσσα, η μουσική, η κουζίνα τα ήθη και τα έθιμα ίσως αποτελούν μέρος ενίσχυσης μια κοινής πολιτιστική καταγωγής που για πάρα πολλά χρόνια μοιράστηκαν οι άνθρωποι σε διάφορες περιοχές της.
Είναι ένας χώρος που μοιάζει με ηφαίστειο ενεργό όπου η έκρηξη μπορεί να συμβεί ανά πάσα στιγμή σε διάφορες περιοχές αφού οι βαλκανικοί εθνικισμοί, διεκδικούν σχεδόν όλοι από όλους. Τέλος το κανάλι καλό θα είναι να φιλτράρει τέτοιου είδους ρεπορτάζ, ενισχύοντας έτσι την εγκυρότητά του.
ΥΓ1. Είμαι στη διάθεση της κ. Πρέντζα να της παραδώσω μια μεγάλη βιβλιογραφία, αλλά και πλήθος αρχείων του ΓΕΣ/ΔΙΣ, τα οποία εκτιμώ ότι θα τη βοηθήσουν να αποκτήσει καλύτερη εικόνα των γεγονότων της περιόδου τα οποία δεν τιμούν τον ανθρώπινο πολιτισμό.
ΥΓ2. Την ίδια στιγμή που δημιουργούμε τεχνικά μια εικόνα μίσους για τους Τσάμηδες, δίνουμε συχνά συγχωροχάρτι στους κατακτητές μέσα από διάφορες εκδηλώσεις, όπως αυτή της συμμετοχής Παραμυθιωτών σε εκδηλώσεις με τους παλαίμαχους της Εντελβάις στη Γερμανία, δείχνοντας μια έμπρακτη συμφιλίωση. Η Εντελβάις που έχει και στην περιοχή της Ηπείρου μια σειρά από μαζικές εκτελέσεις, όπως φυσικά και αυτή των 49 της Παραμυθιάς.    

 

Ακολουθεί εισήγηση μου στο συνέδριο «Από την Απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά: μία τομή στη νεότερη πολιτική ιστορία της Ελλάδας» που οργάνωσε το ΠΜΣ του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο το Νοέμβρη του 2014, ως μια μικρή συνεισφορά στον ιστορικό διάλογο για το θέμα.

«Η εθνική μειονότητα των Τσάμηδων στην Ήπειρο το 1944. Από την αποχώρηση των Γερμανών στη δίνη της εκκαθάρισης από τις ΕΟΕΑ»

Η σταδιακή διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αμέσως μετά την τελική έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913, έφερε στην επιφάνεια το πρόβλημα της μειονότητας των Τσάμηδων στη Θεσπρωτία.
    Μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα αλλά και χριστιανοί, που όμως ταυτίστηκαν με τον ελληνικό εθνικισμό. Αγρότες, εργάτες γης και κτηνοτρόφοι κατά κύριο λόγο, έμποροι, μορφωμένοι, με αυστηρά ιεραρχικές κοινωνικές και οικογενειακές δομές, με φεουδαρχικές αντιλήψεις, αφού κάποιοι είχαν μεγάλες εκτάσεις γης, με γλώσσα αλβανική, προφορικής παράδοσης, με ήθη και έθιμα, επηρεασμένοι από τη μουσουλμανική θρησκεία τους. Αυτό είναι το κοινωνικό τους μωσαϊκό, με την αντίστοιχη για την εποχή ταξική διαστρωμάτωση.
    Ο κύριος όγκος των Τσάμηδων κατανέμεται στην ευρύτερη περιοχή της Θεσπρωτίας, όπως αυτή ορίζεται ως νέος νομός το 1936, παίρνοντας ένα τμήμα των μέχρι τότε νομών Πρέβεζας και Ιωαννίνων.     Ο αριθμός των Τσάμηδων της Ηπείρου ποικίλλει. Περίπου 25.000 είναι ο αριθμός των Τσάμηδων το διάστημα με το οποίο θα ασχοληθούμε  κατανεμημένοι σε αμιγώς τσάμικα χωριά, μικτά και αμιγώς χριστιανικά.
     Στις 30 Ιανουαρίου του 1923 με τη Συμφωνία της Λοζάνης οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες χαρακτηρίζονται αλβανικής καταγωγής και στο τελικό κείμενο της συμφωνίας δεν γίνεται καμία αναφορά σε αυτούς.
Οι ίδιοι οι Τσάμηδες θα λέγαμε ότι βρίσκονται στη διαδικασία αναζήτησης εθνικής ταυτότητας, ενώ οι προσπάθειες που έγιναν από επιτροπές της ΚτΕ να καταγράψουν την πρόθεση της εθνικής τους ταύτισης δεν μπορούν να χαρακτηριστούν αξιόπιστες . Το θέμα της ανταλλαγής θα κλείσει τελικά τον Φλεβάρη του 1926, αφού η κυβέρνηση Πάγκαλου αποδέχεται την εξαίρεση όλων των Αλβανών της Ηπείρου από τα μέτρα υποχρεωτικής ανταλλαγής.
Το διάστημα από το 1926 και μέχρι την έναρξη του πολέμου, το 1940, υπάρχει ένταση στη σχέση των δύο κοινοτήτων, που βασίζεται κυρίως στο θέμα της απαλλοτρίωσης των περιουσιών τους και των αποζημιώσεων που αυτοί ζητούσαν αλλά και σε μια βία «νόμιμη» ή «παράνομη» που ασκείται από την ελληνική διοίκηση .
Τη δεκαετία του 1930 θα λέγαμε ότι η πολιτική που ασκείται κινείται στη λογική «της εκριζώσεως βαθμηδόν της εν Τσαμουριά μειονότητος», για να μετατραπεί από την κυβέρνηση Μεταξά σε μια πολιτική με «ήπια μέτρα» και «βαθμιαία προσαρμογή» . Στην πραγματικότητα λίγο πριν από τον πόλεμο έχει μετατραπεί ο πληθυσμός της κοινότητας, όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Λ. Μπαλτσιώτης στη διδακτορική του διατριβή, με βάση την ασκούμενη πολιτική του ελληνικού κράτους, από «ντόπιος» σε «ξένος» .
Η έναρξη του πολέμου βρίσκει μεγάλο μέρος των ελίτ της μειονότητας να είναι ταυτισμένο με την ιταλική φασιστική πολιτική περί ίδρυσης και δημιουργίας της «Μεγάλης Αλβανίας» της Τσαμουριάς και του Κοσόβου. Πρόκειται για την υπηρέτηση των βασικών ιμπεριαλιστικών στόχων της φασιστικής Ιταλίας.
Η είσοδος των ιταλικών κατοχικών στρατευμάτων στην περιοχή φέρνει και τμήματα Αλβανών εθελοντών όπου κυριαρχεί το στοιχείο των Τσάμηδων. Παρότι μαζικές βιαιοπραγίες δεν έχουμε, παρατηρούνται πράξεις αντεκδικήσεων, λεηλασίες περιουσιών και δημιουργείται κλίμα φόβου. Έτσι, στις 8/11 εκτελείται ο Χρήστος Πιτούλης και λίγο αργότερα ο Χρήστος Τσώνης, σημαντικές μορφές της περιοχής.
    Στα μέσα του Νοέμβρη τα πράγματα αλλάζουν και η βραχύβια επέλαση με ό,τι αυτή σηματοδότησε έλαβε τέλος. Η βία αυτή τη φορά ασκείται από τους χριστιανικούς πληθυσμούς και ο φόβος απλώνεται στα τσαμοχώρια.
Η γερμανική Κατοχή διαμορφώνει το νέο πεδίο των αντιπαραθέσεων στην περιοχή της Θεσπρωτίας και ειδικότερα στις σχέσεις των χριστιανών και των μουσουλμάνων.
Από την αρχή είναι εμφανείς οι προθέσεις των Τσάμηδων μουσουλμάνων. Στις 6 Μαΐου του 1941 στο Μαργαρίτι ένα μεγάλο πανό έγραφε, καθώς περνούσαν τα κατοχικά στρατεύματα για την Πάργα, «Μαργαρίτι – Βερολίνο – Ρώμη» . Στις 17 Ιουνίου ιδρύεται το φασιστικό κόμμα της Θεσπρωτίας. Ιδρύονται τα νέα δημοτικά συμβούλια με διορισμένους προέδρους από τα κατοχικά στρατεύματα. Όλο το 1941 και τους πρώτους μήνες του 1942 υπάρχει μια σταδιακή κλιμάκωση της βίας. Ιδρύεται το «Εθνικό Αλβανικό Συμβούλιο», η περίφημη «ΞΙΛΙΑ» (keshilli), ενώ λειτουργούν τελωνεία (Σαγιάδα), εφορίες (εισπράττουν φόρους), δικαστήρια, καθώς και η γνωστή αστυνομία της Τζανταρμερίας (Xhandarmeria).
    Παρά την προσπάθεια που καταβλήθηκε από μια μερίδα Μουσουλμάνων, το κλίμα βίας αναπτυσσόταν με γοργούς ρυθμούς.
     Έτσι, έχουμε τη δολοφονία του διευθυντή της νομαρχίας Βασιλάκου στην Ηγουμενίτσα αλλά και αυτή των δύο επιφανών Τσάμηδων, του Ντεφίκ Χατζή Κεμάλ και του Γιάγια Σαντίκ, στην Παραμυθιά, από τον Ηλία Νίκου και τον Κώτσιο Νικόλα, μετέπειτα οπλαρχηγούς του ΕΔΕΣ με ενεργή δράση στην εκκαθάριση των Τσάμηδων.
    Μια σειρά αντεκδικήσεων στην περιοχή αφήνουν ανεξίτηλα τα σημάδια της βίας, που χτιζόταν μεθοδικά την περίοδο αυτή.
    Η κορύφωση της βίας θα έρθει το καλοκαίρι του 1943, όταν στις υπάρχουσες συνθήκες θα προστεθεί η γραμμή των αντιποίνων από τους Γερμανούς και στη συγκεκριμένη περιοχή. Στη βία αυτή εμπλέκονται και οι Τσάμηδες.

Οι Γερμανοί αξιοποιούν τους Τσάμηδες (λίγοι, κυρίως στην περιοχή των Φιλιατών, επηρεασμένοι από τη δράση του ΕΑΜ κρατούν αντιφασιστική στάση) και έτσι φτιάχνονται Τάγματα Τσάμηδων στα πρότυπα των Ταγμάτων Ασφαλείας.
Δύο είναι τα σημαντικά γεγονότα το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1943.
Το πρώτο είναι η επιχείρηση «Αύγουστος» της 1ης Ορεινής Μεραρχίας των Γερμανών στον κάμπο του Φαναρίου τον Αύγουστο. Στην επιχείρηση αυτή συμμετείχαν και Τσάμηδες, οι οποίοι επιδόθηκαν σε καταστροφές, δολοφονίες και καταλήστευσαν τις περιουσίες του ντόπιου πληθυσμού.
Το δεύτερο αφορά την εκτέλεση των 49 Προκρίτων της Παραμυθιάς, όπως συνηθίζεται να λέγεται (επρόκειτο για πολίτες απ’ όλες τις κοινωνικές τάξεις), στις 29 Σεπτέμβρη του 1943 ως αντίποινα για τον θάνατο Γερμανών στρατιωτών, με βάση την εντολή του στρατηγού Λαντς, που μόλις είχε αναλάβει τη διοίκηση του 1ου Ορεινού Σώματος Στρατού στα Γιάννενα. Η συμμετοχή των Τσάμηδων στην εκτέλεση των 49 έγκειται όχι στην ευθύνη της εκτέλεσης ως πράξης αλλά στο γεγονός ότι η σύνταξη του καταλόγου των ονομάτων  φέρεται να έχει υποδειχθεί από επιφανείς Τσάμηδες της Παραμυθιάς και ειδικότερα από τον ίδιο τον Μαζάρ Ντίνο.
Το τέλος του 1943 σημαδεύεται από τις συγκρούσεις μεταξύ ΕΔΕΣ και ΕΛΑΣ καθώς και από τις γερμανικές επιχειρήσεις στον πληθυσμό της Ηπείρου.
Η σύγκρουση των δύο οργανώσεων θα κλείσει με τη Συμφωνία της Πλάκας τον Φλεβάρη του 1944 και τον ΕΛΑΣ να κυριαρχεί στο μεγαλύτερο μέρος της Ηπείρου.
    Στις 11 Μαρτίου γίνεται η διάλυση των αρχηγείων και υπαρχηγείων των ΕΟΕ (Ελευθέρα Ορεινή Ελλάς). Ιδρύονται 4 Μεραρχίες (VIII, III, IX, X) των ΕΟΕΑ (Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών). Tην περιοχή της Θεσπρωτίας αναλαμβάνει η Χ Μεραρχία με διοικητή τον Β. Καμάρα. Αποτελείται από τα 16ο, 26ο, 28ο και 65ο ΣΠ.
Οι Άγγλοι από την πλευρά τους ακολουθούν αρχικά μια παρακολουθητική στάση στο θέμα των Τσάμηδων, χωρίς άμεση εμπλοκή, αφού κυρίαρχη πολιτική επιλογή είναι η ενίσχυση του ΕΔΕΣ και η αποδυνάμωση του ΕΛΑΣ, την ίδια ώρα μάλιστα που είχαν αρχίσει να φαίνονται τα πρώτα όρια της επόμενης μέρας του πολέμου. Αξίζει να σημειωθεί ότι ήδη από τον Σεπτέμβρη του 1943 στέλνουν τον Βρετανό αξιωματικό Άντερσον να μιλήσει με τους Τσάμηδες, σε μια προσπάθεια να τους πείσει να ταυτιστούν με τους συμμάχους, υποσχόμενος να δουν το θέμα τους αργότερα, χωρίς όμως κανένα αποτέλεσμα . Τη συγκεκριμένη περίοδο συναινούν στις στρατιωτικές επιχειρήσεις που πραγματοποιούν οι δυνάμεις των ΕΟΕΑ.
    Την ίδια περίοδο φαίνεται ότι το ΣΜΑ έχει επιλέξει να στηρίξει τον ΕΔΕΣ στην περιοχή της Πρέβεζας αρχικά και συνολικά στην περιοχή της Ηπείρου.
Στην προσπάθεια διεύρυνσης των δυνάμεών του ο Ζέρβας, μεταξύ άλλων μέτρων που λαμβάνει, στις 29 του Μάρτη θα πραγματοποιήσει συνάντηση με τον Στρουγγάρη και άλλους 53 Παραμυθιώτες, οι οποίοι θα παίξουν καθοριστικό ρόλο αργότερα στα γεγονότα της Παραμυθιάς . Λίγο αργότερα ο ΕΔΕΣ θα έρθει σε επαφή μέσω του πρώην νομάρχη Τρικάλων Σαράντη -συνεργάτη του Ζέρβα και βασικού συνομιλητή και διαπραγματευτή του ΕΔΕΣ με τους Γερμανούς- με έναν από τους ηγέτες των Τσάμηδων, τον Νουρί Ντίνο, στις 24 Μαΐου , χωρίς η συνάντηση να φέρει κάποιο αποτέλεσμα.
    Οι γερμανικές δυνάμεις στην περιοχή της Ηπείρου αλλά και στη Θεσπρωτία ειδικότερα είναι αποδυναμωμένες, αφού από τον Μάιο έως τον Ιούλιο έχουν δεσμευτεί μεγάλα τμήματα της 1ης Ορ. Μεραρχίας και της 104ης Μεραρχίας Καταδρομών στις επιχειρήσεις «Αίγαγρος» και «Χρυσαετός» στη νότια Αλβανία και τη Δ. Μακεδονία, για να χτυπήσουν το FNC (Fronti Nasional Clirimtar) και τον ΕΛΑΣ, αντίστοιχα. Τέλος, στις 24 Ιουνίου στην Πρέβεζα και ειδικότερα στην περιοχή του Ζαλόγγου ο ΕΔΕΣ ύστερα από μια μεγάλη μάχη διώχνει από την περιοχή το 24ο ΣΠ του ΕΛΑΣ. Έτσι, ο δρόμος για την Παραμυθιά ανήκει πλέον εξ ολοκλήρου στον ΕΔΕΣ  διευκολύνοντας πλέον τις επιχειρήσεις ενάντια στους Τσάμηδες.
Μέσα σε αυτές τις πολιτικές και στρατιωτικές συνθήκες φτάνουμε στην επίθεση της Χ Μεραρχίας του ΕΔΕΣ στην Παραμυθιά. Την επιχείρηση αναλαμβάνει το 16ο ΣΠ με διοικητή τον ταγματάρχη Αριστείδη Κρανιά, ενώ την εκτέλεση πραγματοποιεί το 2ο Τάγμα με διοικητή τον λοχαγό Ζιώγα. Το τάγμα αποτελείται από ντόπιους άνδρες που είναι διμοιρίτες και ομαδάρχες του λόχου και φυσικά γνώστες της περιοχής. Πρόκειται κυρίως για ανθρώπους που όλη την προηγούμενη περίοδο απαντάνε στη βία που είχαν αναπτύξει οι Τσάμηδες. Συνεπώς, δεν υπήρχε καμία πιθανότητα να μη συμβούν πράξεις αντεκδίκησης με τη μορφή που ακολούθησαν.
    Θα ήταν αφελές να θεωρήσει κάποιος ότι οι συγκεκριμένοι άνθρωποι που συμμετείχαν στη σύνθεση αυτών των μονάδων θα τηρούσαν τις όποιες στρατιωτικές διαταγές και μάλιστα σε μια δύναμη στρατιωτική σαν τον ΕΔΕΣ, που δεν φημιζόταν για την τήρηση της ιεραρχίας. Άλλωστε, όπως έχει καθιερωθεί να λέγεται στη γλώσσα των ανθρώπων της περιοχής, «ήταν άνθρωποι του ντουφεκιού».
    Τα πράγματα γι’ αυτούς είναι εύκολα, αφού έχουν να αντιμετωπίσουν μια μικρή φρουρά Γερμανών που βρίσκεται εκεί. Μάλιστα, από τις 10 Απριλίου κάνουν λόγο οι πληροφορίες για 10 Γερμανούς .
    Αντίσταση εκτός από κάποιους πυροβολισμούς από την πλευρά των Τσάμηδων δεν υπήρχε.
    Παρά τις εντολές του Ζέρβα, του Καμάρα και του Κρανιά, που συναντάμε σε διάφορα έγγραφα , η εξέλιξη φανερώνει ακριβώς το αντίθετο. Ειδικότερα η έκθεση του λοχαγού Ζιώγα, που αναφέρει: «Είχα προετοιμάσει τα πάντα … άμα τη έω αντελήφθην τους Τουρκαλβανούς εγκαταλείπον την πόλιν … συνήντησα τον σύνδεσμον έφιππον ίνα μοι αναγγείλη ότι οι Γερμανοί εγκατέλειψαν την πόλιν και ότι εντός ταύτης εισήλθον ήδη από τας νυκτερινάς πρωινάς ώρας αντάρται του Σούζη και του Στρουγγάρη (Λόχοι Ι Ανεξάρτητου Τάγματος…» , μοιάζει με ένα μελετημένο σχέδιο εξόντωσης που βασίζεται στη λογική της συλλογικής ευθύνης και αντεκδίκησης. Έστω όμως και αν η επιχείρηση ξέφυγε από τα χέρια των διοικητών των μονάδων τη συγκεκριμένη στιγμή, η συνέχεια δείχνει ότι ακριβώς με τον ίδιο τρόπο ολοκληρώνεται η εκδίωξη όλου του τσάμικου πληθυσμού.
Για το τι επικράτησε στην πόλη ο Παραμυθιώτης Ν. Ζιάγκος στο βιβλίο του «Αγγλικός ιμπεριαλισμός και Εθνική Αντίσταση» μας λέει: «Δεν είναι δυνατό να δοθεί ο ακριβής αριθμός των νεκρών Αλβανοτσάμηδων της Παραμυθιάς, που εκτελέστηκαν ομαδικά ή μη, …, μέρα που εισέβαλαν στην Παραμυθιά το βράδυ απλώθηκε στα σπίτια ένα αργουλητό κι ένας θρήνος. … …Κανένα μέτρο δεν πήραν δεσπότης, μέραρχος, δημοτική αρχή » . Επίσης, μαθαίνουμε σε μια αναφορά του ταγματάρχη Γουάλας ότι «ο μητροπολίτης Παραμυθιάς συμμετείχε στις λεηλασίες ». Αξίζει να αναφερθεί ότι ο μητροπολίτης Δωρόθεος απουσίαζε από την πόλη από τον χειμώνα του ’43 μέχρι τον Μάη του ’44. Βρισκόταν στην Αθήνα και είχε έρθει σε επαφή με τη δοσιλογική κυβέρνηση θέτοντας το θέμα των τσάμηδων Ήταν τέτοια η επιθετικότητα, που οι νεκροί πρέπει να υπερβαίνουν τους 500, άλλωστε αυτό δεν θα το μάθουμε ποτέ, μια και οι νεκροί Τσάμηδες δεν καταγράφτηκαν ποτέ επίσημα.
    Στις 28 του Ιούνη συγκροτείται έκτακτο στρατοδικείο, όπου καταδικάζονται και εκτελούνται 34 Τσάμηδες, αρκετοί από τους οποίους εκπροσωπούσαν θεσμικά την κοινότητα. Μεταξύ αυτών ο μουφτής Χασάν Αβδουλάς, ο χότζας Χατζή Σέχης κ.ά. Την εκκαθάριση της Παραμυθιάς ακολουθεί η δυτική και νότια πλευρά της Θεσπρωτίας.
    Όπως στην Παραμυθιά, εφαρμόζεται η ίδια διαδικασία και στην Πάργα από τον λοχαγό Τουφεξή. Έχουμε πολλά θύματα και αυτοί δεν είχαν δείξει ανθελληνισμό.
Στις 11 Ιουλίου υπογράφεται η συμφωνία στο Νικολίτσι με παύση των εχθροπραξιών και με σταθεροποίηση των ορίων που κατείχαν.
Οι προσπάθειες επίλυσης του προβλήματος, όπως αυτή μέσω μιας επιστολής στις 6-8-44 του Νουρί Ντίνο στον μητροπολίτη Δωρόθεο, δεν φέρνουν κανένα αποτέλεσμα .
Η καθυστέρηση της επίθεσης εναντίον των Τσάμηδων νότια του Καλαμά οφειλόταν κυρίως στη στάση των Γερμανών. Έτσι, αξίζει να παρατηρήσουμε ότι οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του ΕΔΕΣ ενάντια στους Τσάμηδες (την εντολή της επιχείρησης έχει δώσει ο ίδιος ο Ζέρβας ) ξεκινούν ταυτόχρονα με αυτές των Γερμανών ενάντια στον ΕΛΑΣ με το σχέδιο «Οχιά»  στις 5 Αυγούστου . Η στρατιωτική εκκαθάριση γίνεται σε δύο φάσεις, αφού πολλές μαρτυρίες  φανερώνουν πως στόχος είναι η εκδίωξη αρχικά βόρεια του Καλαμά και μετά η τελική εκδίωξη. Η αντίσταση των Τσάμηδων, όπως φαίνεται, είναι ελάχιστη έως ανύπαρκτη . Ο ίδιος ο Καμάρας ξεκίνησε στις 5 Αυγούστου από το Μαργαρίτι προς την Ηγουμενίτσα και, αφού κατέστρεψε όλα τα τσάμικα χωριά που συνάντησε στον δρόμο, έφτασε στις 8 του μήνα και σταμάτησε στο Λαδοχώρι έξω από την Ηγουμενίτσα, που τη φύλαγαν οι Γερμανοί, δίχως να επιτεθούν. Μέσα σε αυτές τις τρεις μέρες όλες οι περιοχές δυτικά του Καλαμά είχαν πλέον εκκαθαριστεί .
Οι καταστροφές, οι λεηλασίες, το πλιάτσικο, οι αντεκδικήσεις δεν έχουν όριο. Τα στρατιωτικά τμήματα των ΕΟΕΑ ακολουθούν και πολίτες που επιδίδονται σε κάθε είδους ενέργειες . Όλος ο πληθυσμός των Τσάμηδων καταφεύγει στη βόρεια πλευρά του Καλαμά. Πουθενά δεν αναφέρεται κάποια βοήθεια στους Τσάμηδες από τους Γερμανούς, οι οποίοι φαίνεται πως τους έχουν εγκαταλείψει, όπως προκύπτει και από μια βρετανική αναφορά στις 13 Ιουλίου . Ο αριθμός των νεκρών Τσάμηδων δεν θα γίνει ποτέ γνωστός σε αυτές τις επιχειρήσεις του Αυγούστου, όσο για τους νεκρούς των ΕΟΕΑ δεν υπήρχε ούτε ένας, παρά μόνο 9 τραυματίες σ’ αυτό το πενθήμερο των συγκρούσεων . Οι καταστροφές είναι τέτοιες που ο ίδιος ο Ζέρβας μένει έκπληκτος, όταν ένα μήνα αργότερα διασχίζει την περιοχή από το Μαργαρίτι προς Καρβουνάρι, Παραμυθιά, και γράφει στο ημερολόγιό του: «Οι ανόητοι οι δικοί μας κατέστρεψαν τας καλύτερας οικοδομάς», «πάλιν ανοήτως οι κακοί χωρικοί έκαμαν μεγάλας καταστροφάς…» . Τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζει η έκθεση του γενικού γραμματέα του Υπουργείου Ανοικοδόμησης, Κωνσταντίνου Δοξιάδη, όπου η επαρχία Μαργαριτίου παρουσιάζει το καταπληκτικό ποσοστό του 86% κατεστραμμένων κατοικιών...  Οι Τσάμηδες που δεν καταφέρνουν να φύγουν, και αφού έχουν γλιτώσει από τον θάνατο, συγκεντρώνονται σε στρατόπεδα όπως αυτό της Παραμυθιάς, της Πάργας και αργότερα των Φιλιατών κάτω από άθλιες συνθήκες, αλλά και με τον κίνδυνο αυθαίρετων εκτελέσεων λόγω αντεκδικήσεων ή άλλων λόγων .
Οι αρχές του Σεπτέμβρη θα βρουν όλους τους Τσάμηδες βόρεια του Καλαμά και το τέλος του στην αλβανική πλευρά. Το τι επακολουθεί είναι γνωστό. Η βία επαναλαμβάνεται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο.
Η μοναδική στήριξη που ο τσάμικος πληθυσμός βρήκε ήταν από τον ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ. Η θέση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για το θέμα ήταν ξεκάθαρη από την αρχή, θέτοντας το δικαίωμα της διαφορετικότητας στο θρήσκευμα, την καθολική εφαρμογή των νόμων του ελληνικού κράτους, τον αντιφασιστικό χαρακτήρα του αγώνα, τη σύλληψη και την καταδίκη όλων των εγκληματιών, τη σύλληψη και την καταδίκη όσων συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς και τους Ιταλούς με τον ίδιο τρόπο που θα δικάζονταν οι Έλληνες συνεργάτες των κατακτητών . Δεν κατάφερε, όμως, να προσεγγίσει τον τσάμικο πληθυσμό εκτός της περιοχής των Φιλιατών.
Η δράση του 15ου ΣΠ του ΕΛΑΣ της 8ης Μεραρχίας είχε καταφέρει να συγκροτήσει ένα μικτό τάγμα Ελλήνων και Τσάμηδων από τον Γενάρη του ’44 με διοικητές τον Μουχαρέμ Ντέμη και τον δάσκαλο Σπύρο Σκεύη και λίγο αργότερα υπό τη διοίκηση του Γιάννη Σαράφη , αφού είχε μετονομαστεί σε 4ο Τάγμα του 15ου ΣΠ του ΕΛΑΣ.
Με τη συμφωνία όμως της Καζέρτας το τάγμα αυτό πήρε την ονομασία «Τουρκαλβανοί παρτιζάνοι». Ταυτόχρονα με τις συζητήσεις στην Καζέρτα, εξαπολύθηκε η επίθεση των ΕΟΕΑ με άδεια της συμμαχικής αποστολής στην περιοχή, παρότι ανήκε στον ΕΛΑΣ για στρατιωτικούς λόγους. Με την επικύρωση της επιχείρησης από τον Σκόμπι κινήθηκαν οι δυνάμεις των ΕΟΕΑ και βόρεια του Καλαμά  φτάνοντας λίγο πριν από το να δημιουργήσουν νέα πολιτικοστρατιωτικά γεγονότα με την Αλβανία, ενώ ο ΕΛΑΣ είχε αποσυρθεί προς τα βόρεια.
Αυτός ήταν και άλλος ένας παράγοντας που επέτεινε τις συνθήκες βίας στην περιοχή.
Η στάση του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ έδειχνε πλέον να πείθει περισσότερο όλο και πιο πολλούς Τσάμηδες και όπως μαρτυρούν πολλοί που έζησαν τα γεγονότα,  φαίνεται πως υπήρχε ο δρόμος και ο τρόπος για την αποφυγή της αιματοχυσίας .
Τον Νοέμβρη με τη στήριξη του ΕΑΜ μια αντιπροσωπεία από τους Μουσά Ντέμη, Ντεμί Τακί, Γανί Βεϊσέλ προσπάθησε να συναντήσει τον Παπανδρέου στην Αθήνα, για να του προτείνει λύσεις για την αντιμετώπιση της κατάστασης, η προσπάθεια όμως δεν είχε κάποια κατάληξη, αφού η επιτροπή δεν έγινε δεκτή .
Κάποιες ελπίδες επίλυσης του προβλήματος γέννησαν τα «Δεκεμβριανά της Ηπείρου», όταν μέσα σε λίγες μέρες ο Σαράφης με τον Άρη έδιωξαν και από την περιοχή της Θεσπρωτίας τον ΕΔΕΣ και τον Ζέρβα. Τηρώντας τις σταθερές τους θέσεις για επίλυση του προβλήματος γύρισαν πίσω κάποιοι Τσάμηδες , προσπαθώντας να κάνουν μια νέα αρχή στο πλαίσιο που γεννούσαν οι νέες συνθήκες.
Δεν κράτησε όμως κι αυτό πολύ, γιατί ο «Δεκέμβρης της Αθήνας» είχε ως επίλογο τη Συμφωνία της Βάρκιζας, που σήμανε την επιστροφή των ΕΔΕΣιτών από την Κέρκυρα, παρότι ο Ζέρβας είχε διαλύσει τον ΕΔΕΣ επισήμως, και με τη μορφή «ψευτοθεσμών» ή ξεκάθαρα ως συμμορίες ανάγκασαν με το καλό ή με το ζόρι να διώξουν αυτούς που τους προηγούμενους μήνες είχαν έρθει κυρίως στην περιοχή βόρεια του Καλαμά . Το διακύβευμα των περιουσιών μεταξύ των δύο κοινοτήτων μας το περιγράφει η « Φωνή της Ηπείρου»: «Για να παρασύρει τον λαό με το μέρος του (σ.σ. ο ΕΔΕΣ) πήρε την τσάμικη περιουσία και αλλού τη μοίρασε, αλλού την πούλησε. Έκανε παραχωρητήρια για να ξεγελάσει τον κόσμο και να συγκεντρώσει λίρες…» , αλλά και ο Σ. Μουσελίμης στο βιβλίο του «Ιστορικοί περίπατοι στη Θεσπρωτία» γράφει: «Σ’ όλα τα εγκαταλελειμμένα τουρκοχώρια, τα περισσότερα καμένα από τους αντάρτες και κατεδαφισμένα, κατέβηκαν και κατοίκησαν ορεινοί πληθυσμοί από τα Σκάπετα, το Πόποβο, τη Ντουσκλάρα, τη Λαμπανίτσα και παρεξώτερα...» . Την ίδια περίοδο καταστρέφονται και υποθηκοφυλακεία των περιοχών.
Από την πλευρά του στρατηγού οι προθέσεις του και η στάση του έναντι της θρησκευτικής μειονότητας των Τσάμηδων ήταν φανερές από τον Οκτώβρη του 1943, πολύ πριν από την εκκαθάριση, όπως αναφέρεται σε έγγραφο του ΕΔΕΣίτη λοχαγού Γ. Βλαΐδη. «Διαβεβαιώσαμε τον Σεβασμιώτατο… ότι το μίσος των ανταρτών στρέφεται περισσότερον εναντίον των Αλβανών…» . Αλλά και πολύ αργότερα, τον Αύγουστο του ’53, με επιστολή του Ζέρβα στον Ποποβίτη Γιάννη Ντάνη γράφει: «…Πρέπει να ξαναθυμηθούν οι συμπατριώτες μας ποιος απήλλαξε την Τσαμουριά από τους Αρβανίτες…» .
Όσο για το τέλος των περιζήτητων περιουσιών ήρθε με τα νομοθετικά διατάγματα: 2185 (15-8-1952), 2536 «Περί επανεποικισμού των παραμεθορίων περιοχών και ενισχύσεως του πληθυσμού αυτών» (23-8-1953) και 2781 (16-3-1954) .
Στην πραγματικότητα πρόκειται για τη νομιμοποίηση της υποχρεωτικά εγκαταλελειμμένης περιουσίας των Τσάμηδων. Και ενώ αυτά συνέβαιναν εδώ, το τελικό χτύπημα ερχόταν από την κυβέρνηση του Ενβέρ Χότζα, η οποία απέδιδε την αλβανική υπηκοότητα σε όλους τους Τσάμηδες υποχρεωτικά αφαιρώντας τους την ελληνική , με ό,τι αυτό σήμαινε για μια πιθανή επιστροφή κάποιων στο μέλλον.
Για την ιστορία να αναφέρουμε ότι ο Νουρί Ντίνο Μπέης βρέθηκε στην Ιταλία ένα χρόνο αργότερα , ο Μαζάρ Ντίνο Μπέης δολοφονήθηκε στο Δέλβινο το 1945 , ενώ ο Ρετζέπ Ντίνο Μπέης, σύμφωνα με τον υπασπιστή του Λαντς, Σταρλ, ο στρατηγός συναντιόταν μαζί του, αφού είχε παντρευτεί μια Βερολινέζα και είχε ανοίξει κατάστημα με χαλιά στο Ότο του Μονάχου, που του τα προμήθευε ο αδερφός του Νουρί Ντίνο Μπέη, που βρισκόταν πλέον στην Τουρκία.
 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ελευθερία Μαντά «ΟΙ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΤΣΑΜΗΔΕΣ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ (1923-2000) ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΛΕΤΩΝ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΟΥ ΑΙΜΟΥ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2004, σελ. 21
2.  Μπαλτσιώτης 237
3.   Μπαλτσιώτης 421
4.  Μπαλτσιώτης 399
 5.  Μπαλτσιώτης 421
 6.  Ό.π Ελευθερία Μαντά σελ. 138-144
 7.  «…Η σύμπραξη των Τσάμηδων στην επιλογή των θυμάτων της εκτέλεσης παραμένει αντικείμενο υποθέσεων, ιδιαίτερα μετά τις μυθοπλαστικές κατασκευές του -διαρκώς απόντος από την περιοχή- μητροπολίτη Δωρόθεου. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι εκείνη την εποχή όλοι οι γύρω ενδιαφερόμενοι απέδωσαν στους Τσάμηδες την ευθύνη για το συμβάν…». ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ «Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες. Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων στην Ελλάδα, Τσάμηδες – Εβραίοι» Εκδ.  Βιβλιόραμα, σελ. 165.
8.  Ό.π  σελ. 183-184.  
9.  Ό. π. σελ. 476.
10.  Ό.π. σελ. 516.
11. Χριστόφορος Ράπτης Ό.π. σελ.104-105
12.  ΓΕΣ/ΔΙΣ 14/4/1944 8η Μεραρχία προς Μονάδες Φ.1/434
  13. Ό.π. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ Ναπολέοντα Ζέρβα σελ. 541, 543 κ.ά. και στο ΓΕΣ/ΔΙΣ Φ. 907/Η/2
  14. ΓΕΣ/ΔΙΣ Έκθεση του ανχη Ζιώγα 23-8-1956 Φ. 907/Η/2
  15. Νίκος Ζιάγκος, «Αγγλικός ιμπεριαλισμός και Εθνική Αντίσταση, 1940-1945», Αθήνα 1978, σελ. 258-259.
  16. PRO: FO 371/43692, αναφορά του ταγματάρχη Γουάλας, 15 Αυγούστου 1944, στον Χέρμαν Φρανκ Μάγερ τ. β’ σελ.   
  17. Ό.π. Ιωάννου Αρχιμανδρίτου σελ. 133-134.
 18.  Ό.π. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ Ναπολέοντα Ζέρβα σελ.568
 19.  Ό.π σελ 241
 20.  Ό. π. ΓΕΣ/ΔΙΣ Φ. 907/Η/2
  21. Ό.π. Ιωάννου Αρχιμανδρίτου σελ. 131 και Ό.π. ΓΕΣ/ΔΙΣ Φ. 907/Η/2 και ΓΕΣ/ΔΙΣ 9-8-1944 ΕΟΕΑ/Γ.Α προς Μονάδες (ΤΟ ΒΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑ).  
  22. Ό. π. ΓΕΣ/ΔΙΣ Φ. 907/Η/2
  23. Ό.π. ΓΕΣ/ΔΙΣ Φ. 907/Η/2
  24. Νίκος Ζιάγκος, «Αγγλικός ιμπεριαλισμός και Εθνική Αντίσταση, 1940-1945», Αθήνα 1978, σελ.
 25.  f.O 371/43690/R 10923 «…οι Γερμανοί επιθυμούσαν να παράσχουν τη διαβεβαίωση  (σ.σ. στον Ζέρβα) ότι δεν θα επέμβουν, σε περίπτωση επίθεσης του ΕΔΕΣ εναντίον των ‘‘Τούρκων’’ και δεν δόθηκε συνέχεια»
 26.  ΓΕΣ/ΔΙΣ 9-8-1944 ΕΟΕΑ/Γ.Α προς Μονάδες (ΤΟ ΒΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑ).   
  27. Ό.π. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ Ναπολέοντα Ζέρβα σελ. 591
  28. C.A.Doxiadis, Such War in Greece, Department For Recoconstruction, no, 9 Αθήνα 1946, σελ. 31-34 στον Χέρμαν Φρανκ Μάγερ τ.β’ σελ. 269-270
  29. Ό.π. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ Ναπολέοντα Ζέρβα σελ. 586-587.
 30.  6η Ολομέλεια
  31. Ό.π. Ελευθερία Μαντά σελ. 188-189.
  32. Γιώργος Μαργαρίτης. «Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες. Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων στην Ελλάδα, Τσάμηδες - Εβραίοι» Εκδ.  Βιβλιόραμα. σελ. 166-167.
  33. Ό.π. Γιάννης Σάρας σελ.148
  34. Ό.π. Ελευθερία Μαντά σελ 202.
 35.  3-5000 κάνει λόγο η Μαντά σελ. 201
 36.  Ό.π, Ελευθερία Μαντά σελ. 204 και Γιάννης Σάρας σελ. και Σ. Μουσελίμης σελ.
 37.  «Φωνή της Ηπείρου» 7-1-1945.
  38. Σπύρος Γ. Μουσελίμης «Ιστορικοί περίπατοι ανά τη Θεσπρωτία», Θεσσαλονίκη 1976.
  39. Ναπολέων Ζέρβας «Ο ΜΙΣΘΟΦΟΡΟΣ» από τα απόρρητα αρχεία του ΕΔΕΣ. Παρουσίαση - σχολιασμός Λ. Αποστόλου, εισαγωγή Θ. Σαμπατακάκης σελ. 315-316
  40. Ό.π. Γιάννης Σάρας σελ. 152.
  41. Ό.π. σελ.231.
  42. Ό.π σελ. 233.
  43. Ό.π σελ. 195
  44. Ό.π σελ. 171.
  45. Ό.π. Χέρμαν Φρανκ Μάγερ τ.β’ σελ 27.
 

Βιβλιογραφία
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Εκδοτική Αθηνών.
Ιστορία της Ελλάδος του 20ού αιώνα. Εκδόσεις Βιβλιόραμα.
Ιστορία των Ελλήνων. Εκδόσεις ΔΟΜΗ.
Αθανάσιος Ε. Γκότοβος. «Η ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΣΤΟ ΣΤΟΧΑΣΤΡΟ: ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΥΡΟ ΣΕΠΤΕΜΒΡΗ ΤΟΥ ’43 Η μελέτη της βίας στα πλαίσια της Παιδαγωγικής της Ειρήνης» Φιλοπρόοδος Όμιλος Παραμυθιάς. Παραμυθιά 2007.
Αντώνης Λιάκος. «Πώς στοχάστηκαν το έθνος αυτοί που ήθελαν να αλλάξουν τον κόσμο;» Εκδ. ΠΟΛΙΣ.
Βαγγέλης Τζούκας «Απαρχές του Εμφυλίου στην Ήπειρο: Η περίπτωση των Κολιοδημητραίων στη Λάκκα Σούλι στο «Πτυχές του εμφυλίου πολέμου 1946-1949» επιμ. Κλεομένης Κουτσούκης Ιωάννης Σακκάς. Πρώτη έκδοση εκδ. Φιλίστωρ.
Βαγγέλης Τζούκας ΟΙ ΟΠΛΑΡΧΗΓΟΙ ΤΟΥ ΕΔΕΣ ΣΤΗΝ ΗΠΕΙΡΟ 1942-44 ΤΟΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ. Βιβλιοπωλείο της ΕΣΤΙΑΣ. ΑΘΗΝΑ 2013.
Βασίλης Κραψίτης, Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Θεσπρωτίας, Αθήνα, χ.χ
Γιάννης Γιανουλόπουλος, «Η ευγενής μας τύφλωσις…», Εξωτερική πολιτική και εθνικά θέματα από την ήττα του 1897 έως τη Μικρασιατική Καταστροφή, δ’ έκδοση, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2003.
Γιάννης Σάρας «ΜΝΗΜΕΣ ΤΗΣ ΤΡΑΓΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1936-1945» Δικτατορία Μεταξά, Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, Αλβανοτσάμηδες, Εθνική Αντίσταση, Απελευθέρωση, Βάρκιζα» Ιστορικές εκδόσεις Στέφανος Βασιλόπουλος ΑΘΗΝΑ 2001.
Γιώργος Ιωάννου «ΕΠΟΧΕΣ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΓΕΓΟΝΟΤΑ» Πρέβεζα 2002.
Γιώργος Μαργαρίτης «Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες. Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων στην Ελλάδα, Τσάμηδες - Εβραίοι» Εκδ. Βιβλιόραμα.
Ελευθερία Μαντά «ΟΙ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΤΣΑΜΗΔΕΣ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ(1923-2000)» ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΛΕΤΩΝ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΟΥ ΑΙΜΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2004.
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ Ναπολέοντα Ζέρβα 1942 – 1945. Εισαγωγή-Σημειώσεις Βαγγέλης Τζούκας. Επιμέλεια Δητρής Θάνας. Εκδ. ΩΚΕΑΝΙΔΑ ΑΘΗΝΑ 2013
Ιωάννου Αρχιμανδρίτου «ΤΣΑΜΗΔΕΣ: Οδύνη και δάκρυα ΤΗΣ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ», Γεωργιάδης Εκδοτική Εταιρεία.
Λάμπρος Μπαλτσιώτης Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες από την είσοδό τους στο ελληνικό κράτος μέχρι την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου (1913-1940). Η ιστορία μιας κοινότητας από το milet στο έθνος. Διδακτορική διατριβή (2009).
Μιχαήλ Τρίτος «ΤΣΑΜΗΔΕΣ ΕΠΙΜΑΧΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ» ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΚΥΡΟΜΑΝΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2003.
Ναπολέων Ζέρβας «Ο ΜΙΣΘΟΦΟΡΟΣ» από τα απόρρητα αρχεία του ΕΔΕΣ. Παρουσίαση - σχολιασμός Λευτέρης Αποστόλου. Εισαγωγή Θ. Δ. Σαμπατακάκης Εκδ. ΦΙΛΙΣΤΩΡ. Α’ έκδοση 2005
Νίκος Ζιάγκος «Αγγλικός ιμπεριαλισμός και εθνική αντίσταση, 1940-1945», Αθήνα 1978.
Σπύρος Γ. Μουσελίμης «Ιστορικοί περίπατοι ανά τη Θεσπρωτία», Θεσσαλονίκη 1976. Προσωπικό αρχείο.
Προκόπης Παπαστράτης «Οι Βρετανοί και οι αντιστασιακές οργανώσεις του ΕΑΜ και του ΕΔΕΣ», στο «ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ ΠΟΛΕΜΟ» Επιμ. Μάριον Σαράφη, Εισαγωγή Ν. Σβορώνος. Εκδ. νέα σύνορα Α. Λιβάνης.
Χαρίτων Κ. Λάμπρου. «ΟΙ ΤΣΑΜΗΔΕΣ ΚΑΙ Η ΤΣΑΜΟΥΡΙΑ ΑΠΟΓΟΝΟΙ ΠΑΛΑΙΩΝ ΕΞΩΜΩΤΩΝ-ΧΘΕΣΙΝΟΙ ΔΟΣΙΛΟΓΟΙ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΑΙ ΠΟΛΕΜΟΥ-ΣΗΜΕΡΙΝΑ ΠΡΩΤΟΠΑΛΛΗΚΑΡΑ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΥ» ΑΘΗΝΑ 1949, βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ.
Χάγκεν Φλάισερ. «Στέμμα και σβάστικα. Η Ελλάδα της κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944», Αθήνα 1995,τ.2.
Χέρμαν Φρανκ Μάγερ «ΑΙΜΑΤΟΒΑΜΜΕΝΟ ΕΝΤΕΛΒΑΪΣ Η 1η ΟΡΕΙΝΗ ΜΕΡΑΡΧΙΑ, ΤΟ 22ο ΟΡΕΙΝΟ ΣΩΜΑ ΣΤΡΑΤΟΥ ΚΑΙ Η ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, 1943-1944». Μετάφραση Γιάννης Μυλωνόπουλος,  τ. Α+Β , Βιβλιοπωλείο της ΕΣΤΙΑΣ. ΑΘΗΝΑ 2013.
Χρήστος Δημητριάδης «Απελευθερωτικοί αγώνες Θεσπρωτών. Ξεχασμένες μορφές αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης κατά του τρισυπόστατου εχθρού 1941-44» Ήπειρος 1999.
Χριστόφορος Ράπτης «ΤΑ ΔΥΣΚΟΛΑ ΧΡΟΝΙΑ 1941-1949» Πρέβεζα 1990. Εκδ. Χ. Τσαγκής & ΣΙΑ ΟΕ στην Πρέβεζα.
C. M. Woodhouse, «Το μήλο της Έριδος. Η ελληνική αντίσταση και η πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων», Αθήνα 1976.
 
Αρχεία
ΓΕΣ/ΔΙΣ
Ημερολόγιο Ζέρβα. ΑΣΚΙ
Αρχεία Φ.Ο. Ακαδημία Αθηνών.  
Εφημερίδες
«Φωνή της Ηπείρου» Όργανο Κ.Ο Ηπείρου του ΚΚΕ
«Αγών» Όργανο της Χ Μεραρχίας ΕΟΕΑ 1944.

*Ο Σταύρος Καλλώνης είναι δάσκαλος.



πηγή: alfavita.gr


Καλωσορίσατε στη σελίδα μας

ΠΡΟΣΦΟΡΑ: Δήλωσε τώρα συμμετοχή για ένα
Δωρεάν μάθημα. Δεν έχεις να χάσεις τίποτα.

Από όποιο μέρος της Ελλάδας και αν προέρχεστε έχετε ίσες ευκαιρίες και δικαιώματα στην εκπαίδευση με τους μαθητές που ζουν στη πρωτεύουσα ή σε μεγάλες πόλεις. Η απόσταση εκμηδενίζεται, ο καθηγητής είναι ακριβώς μπροστά σας, έχετε άμεση επικοινωνία μαζί του σε ένα live μάθημα!

Η μελέτη , η μεθοδικότητα και η επιμονή σας θα σας οδηγήσουν στην εκπλήρωση των στόχων σας

Δικός μας στόχος είναι οι μαθητές να γνωρίσουν και να αγαπήσουν το μάθημα της βιολογίας, γιατί αυτός είναι ο πρωταρχικός λόγος που εξασφαλίζει την επιτυχία τους για υψηλές επιδόσεις στις πανελλαδικές τους εξετάσεις. Το διάβασμα πρέπει να είναι αποδοτικό, για αυτό και η σωστή εκπαίδευση στοχεύει στο να μας μάθει πώς να μαθαίνουμε. Μέσα από αυτό το ταξίδι ο κάθε μαθητής ανακαλύπτει τον προσωπικό του τρόπο μελέτης, οπότε εκτός από αποδοτικό, το διάβασμα γίνεται και ευχάριστο!

Στόχος της διδακτέας ύλης που καθορίζει το Υπουργείο είναι η ευαισθητοποίηση και ο προβληματισμός των μαθητών όσον αφορά σύγχρονα θέματα που συνδέονται άμεσα με τη ζωή, την υγεία και το περιβάλλον τους. Η δομή των σχολικών βιβλίων βιολογίας βοηθά το μαθητή να ανακαλέσει ήδη υπάρχουσες γνώσεις, να συνδέσει την καθημερινή του ζωή με τις γνώσεις που αποκτά, αλλά και να ενδιαφερθεί για περαιτέρω μελέτη και να αποκτήσει μέθοδο επεξεργασίας διαφόρων θεμάτων.


Αφήστε τα στοιχεία σας για να επικοινωνήσουμε μαζί σας:

Ονοματεπώνυμο *

Email *
Τηλ. Επικοινωνίας *





Design by Free WordPress Themes | Bloggerized by Lasantha - Premium Blogger Themes | Macys Printable Coupons